Μαριλένα Μελά: «Όταν σώζεις ένα παιδί, δίνεις στον κόσμο μια ακόμη ευκαιρία»
Μαριλένας Μελά, MSc, PhD
Δρ. Κλινικής Εργαστηριακής Γενετικής και Μοριακής Διαγνωστικής
Κέντρο Γονιδιοματικής Έρευνας της Νέας Υόρκης (NewYorkGenomeCenter)
Η 15η Φεβρουαρίου έχει καθιερωθεί ως η παγκόσμια ημέρα κατά του καρκίνου της παιδικής και εφηβικής ηλικίας ή αλλιώς παιδιατρικού καρκίνου. Ένα είδος καρκίνου που αν και αρκετά σπάνιο ακόμη αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου στα παιδιά μετά τα ατυχήματα. Κάθε χρόνο υπολογίζεται ότι περίπου 400.000 παιδιά και έφηβοι ηλικίας 0-19 ετών αναπτύσσουν καρκίνο. Το “μοτίβο” των καρκίνων που εμφανίζονται στην παιδική ηλικία διαφέρει σημαντικά από εκείνων σε ενήλικες.
Ο πιο συνηθισμένος καρκίνος στην παιδική ηλικία είναι η οξεία λεμφοβλαστική λευχαιμία που αναπτύσσεται στον μυελό των οστών και η οποία ευθύνεται για το 1/3 των παιδιατρικών καρκίνων. Το 20% περίπου των καρκίνων στην παιδική ηλικία συνίσταται σε κακοήθεις όγκους του εγκεφάλου, ενώ πιο σπάνια εμφανίζονται παιδικά λεμφώματα, λέμφωμα του Hodgin, σαρκώματα του Ewing (συχνότερος καρκίνος οστών σε παιδιά), ρετινοβλαστώματα (όγκος του αμφιβληστροειδούς), ραβδομυοσαρκώματα (όγκοι των μυών που συνδέονται στα οστά) και ηπατοβλαστώματα. Λιγότερο συχνοί καρκίνοι στα παιδιά είναι ο όγκος στους νεφρούς (νεφροβλάστωμα ή Όγκος του Wilms), ο καρκίνος του νευρικού συστήματος (νευροβλάστωμα) και ο καρκίνος των οστών (οστεοσάρκωμα). Οι καρκίνοι του μαστού, του πνεύμονα, του παχέος εντέρου ή του ορθού, τυπικά συμβαίνουν σε ενήλικες και είναι εξαιρετικά σπάνιοι σε παιδιά.
Συνήθως δεν υπάρχουν συγκεκριμένα συμπτώματα όμως στους όγκους του κεντρικού νευρικού συστήματος, μπορεί να υπάρχουν νευρολογικά προβλήματα όπως πχ πρωινοί έμετοι, διαταραχή προσωπικότητας, πάρεση κλπ. Επίσης στο λέμφωμα μπορεί να υπάρχει μία διόγκωση λεμφαδένων, που να παραμένει και να εντοπίζεται ακόμα και με ψηλάφιση. Συστήνεται στους γονείς να δίνουν ιδιαίτερη σημασία σε πυρετούς που επιμένουν χωρίς άλλα συμπτώματα, στη γενική κακουχία και ανορεξία παιδιών που δεν περνούν ίωση ή άλλο διαγνωσμένο νόσημα, και σε κάθε σύμπτωμα που είναι καινούργιο, ανεξήγητο και επίμονο.
Ποια είναι η αιτία εμφάνισης καρκίνου σε μικρή ηλικία? Παίζουν ρόλο τα γονίδια μας?
Τα γονίδια είναι μικρές ξεχωριστές συλλογές πληροφοριών σε κάθε κύτταρο του ανθρώπινου σώματος. Κάθε γονίδιο απαρτίζεται από μια μοναδική αλληλουχία του DNA. Μερικά γονίδια παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του καρκίνου (ογκογονίδια) ενώ άλλα έχουν προστατευτική δράση κατά του καρκίνου (ογκοκατασταλτικά).Η μετάλλαξη είναι η αλλαγή στην αλληλουχία του DNA που σχηματίζει ένα γονίδιο. Υπάρχουν οι μεταλλάξεις με τις οποίες γεννιόμαστε (κληρονομικές) και βρίσκονται σε κάθε κύτταρο του σώματος και οι μεταλλάξεις που μπορούν να προκληθούν σε κάποια στιγμή της ζωής ενός ατόμου (επίκτητες ή σωματικές μεταλλάξεις) από εξωγενείς παράγοντες, όπως η ακτινοβολία και οι καρκινογόνες χημικές ουσίες, ή από ένα λάθος αντιγραφής του DNA κατά τη διαδικασία πολλαπλασιασμού των κυττάρων. Για τις γονιδιακές μεταλλάξειςπου φέρουμε εκ γενετής πρέπει να διευκρινιστεί ότι δεν αφορούν απαραίτητα «κληροδότημα» των γονέων. Μπορεί οι γονείς να μην είναι φορείς της μετάλλαξης αλλά να πρόκειται για μια νέα αλλαγή (denovo) που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της εμβρυογένεσης.
Με τις έως τώρα επιστημονικές γνώσεις, μόλις ένα μικρό ποσοστό των παιδικών καρκίνων έχουν γενετική αιτιολογία-υπόστρωμα. Επίσης συνήθως έχουν λιγότερες σωματικές μεταλλάξεις, πράγμα που κάνει πιο εύκολη τη διάκριση των γενετικών αλλαγών που οδήγησαν στην καρκινογένεση. Όμως, από την άλλη, οι παιδικοί καρκίνοι είναι σπανιότεροι, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχουν λιγότεροι ασθενείς διαθέσιμοι για κλινικές μελέτες, λιγότεροι όγκοι για γονιδιακό έλεγχο, και λιγότερες φαρμακευτικές εταιρίες πρόθυμες να αναπτύξουν φάρμακα για μια σχετικά μικρή αγορά. Οι περισσότεροι τύποι παιδιατρικών καρκίνων οφείλονται σε επιγενετικές (και όχι γενετικές) αλλαγές. Με τη χρήση του συνθετικού «επι» που προέρχεται από την ελληνική γλώσσα (με τη σημασίαπάνω, κοντά σε), αναφερόμαστε σε διεργασίες που επηρεάζουν την έκφραση των γονιδίων χωρίς όμως να αλλάζουν την αλληλουχία του DNA. Δηλαδή η διαδικασία μέσω της οποίας προκύπτει το RNA και οι πρωτεΐνες.
Υπάρχει ελπίδα για θεραπεία? Φυσικά! Η εξέλιξη της Γονιδιωματικής Ιατρικής έχει επιφέρει λαμπρά αποτελέσματα στον τομέα της θεραπείας των παιδιατρικών καρκίνων. Για παράδειγμα ένα γονίδιοτου ίδιου του όγκου του ασθενούς που έχει σχηματιστεί από τη σύζευξη δυο διαφορετικών γονιδίων (fusiongene)ως αποτέλεσμα κάποιας χρωμοσωμικής ανωμαλίας και προωθεί τον πολλαπλασιασμό των καρκινικών κυττάρων στον ασθενή, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κλινικόςβιοδείκτης, επιτρέποντας τη χορήγηση στοχευμένης θεραπείας η οποία καταστέλλει τη δράση του συγκεκριμένου γονιδίου. Επίσης υπάρχουν ανοσολογικής βάσης θεραπείες που ενεργοποιούν το ίδιο το ανοσοποιητικό σύστημα σε ασθενείς με οξεία λεμφοβλαστική λευχαιμία (CAR-Tcells). Προκειμένου να γίνει η θεραπεία αυτή τα Τ-λεμφοκύτταρα του ασθενούς τροποποιούνται γενετικά, ώστε να περιέχουν ένα νέο γονίδιο το οποίο εκφράζει μια ειδική πρωτεΐνη (χιμαιρικό υποδοχέα αντιγόνου, chimericantigenreceptor ή CAR). Αυτή η πρωτεΐνη κατευθύνει τα Τ-λεμφοκύτταρα στον στόχο, σκοτώνοντας με αυτόν τον τρόπο τα λευχαιμικά κύτταρα. Εάν παλαιότερα δίναμε μερικούς μήνες ζωής στους ασθενείς, με αυτές τις θεραπείες ένα ποσοστό πάνω από 50%είναι χρόνια εκτός νόσου και με καλή ποιότητα ζωής.
Διανύουμε μια εποχή που η γονιδιακή διερεύνηση αρχίζει να αποκτά νόημα γιατί κατευθύνει την εκάστοτε εξατομικευμένη θεραπεία κατά του καρκίνου (PersonalizedMedicine-PrecisionOncology). Πάντα ο στόχος είναι να δώσουμε σωστή θεραπεία, όση λιγότερη χρειάζεται, και να μπορέσουμε να προσφέρουμε σε αυτά τα παιδιά, τους εφήβους και τους νεαρούς ενήλικες το ‘ευ-ζην΄. Δίνουμε ελπίδα και αγάπη στους μικρούς μαχητές της ζωής με το γιγαντιαίο ψυχικό σθένος αλλά και στις οικογένειες τους, γιατί ο παιδικός καρκίνος μπορεί και πρέπει να νικηθεί!
